Untitled document

from Facebook Notes archive. 5 May 2019

Chạy xe về nhà, trời mưa khá lạnh.

Nhớ bữa cơm nóng ở nhà, cũng chợt nhớ ra “cái dẹm”.

“Cái dẹm”, cái thắc mắc đi cùng của mình ngần ấy năm.

“Cái dẹm”, cái chỉ tồn tại ở quê mình, quê nội và quê ngoại, ở Bình Sơn - Quảng Ngãi. Và rồi năm 10 tuổi khi chuyển vào thành phố sống…mỗi khi ra đường, mình đều bị mất “cái dẹm”.

Chẳng là, “cái dẹm” là cái ở hình dưới (nằm trên bát cơm).

Từ nhỏ sống trong vòng tay âu yếm yêu thương của gia đình (lol), ông bà ba mẹ chú bác cô dì anh chị em mình đều gọi và / hoặc chấp nhận nó là “cái dẹm”. Trong mâm cơm gia đình: “Dẹm đâu mà xúc cơm?”, “Lấy cái dẹm xới cơm lên”, “Xúc cho ba một dẹm thôi.” Cả nội lẫn ngoại. Cả hàng xóm láng giềng. Ai cũng đồng ý và giữ cho mình cái ý niệm ĐẤY LÀ CÁI DẸM! Về nguồn gốc từ “cái dẹm”, mình suy đoán chắc do hình dạng nó dẹt dẹt, và có thể dùng nó để nén, lèn cơm các thứ nên từ “dẹm” cũng khá gợi cảm :))

Nhưng tại sao… T_T Năm 10 tuổi, mình vào thành phố. Chỉ cùng trong tỉnh thôi, nhưng người ta nói giọng khác, phương ngữ khác, cách sử dụng từ khác. Lần đầu mình ăn cơm ở nhà bạn, nói xin cái dẹm, ba mẹ nó không hiểu. “Dị” ghê (dị = xấu hổ). Bất ngờ lần 1. Rồi bất ngờ lần 2, 3, 4,… khi chẳng ai sống trong cái thành phố này dùng “cái dẹm” để xúc cơm cả. Người ta xúc cơm bằng “vá múc cơm”, “muôi”, “muỗng múc cơm” cơ. Còn nhớ một buổi học năm lớp sáu, Mỹ thuật hoặc Lịch sử gì đấy, có hình “cái muôi” trong sách. Cô giáo dạy bảo người Bắc gọi là cái muôi, ở mình hay gọi là vá múc cơm đấy. Mình kiểu trong đầu “Ơ, cái dẹm”.

Huhu. Huhu. Chẳng ai coi thứ đồ vật ấy là…cái dẹm!

Nhưng hồi nhỏ thì cứ “nhập gia tùy tục” nên cũng chịu chịu vậy. Nhưng đột nhiên tới một buổi tối trời mưa gió trong Sài Gòn, bỗng gợi nhớ ra thì lại thấy ấm ức lắm lắm! Mới lên mạng lọ mọ gõ tìm “cái dẹm”, “cái vẹm”, cái dzẹm”, cái “giệm”, cái “giẹm”, “cái dệm”… với hy vọng là thực sự có từ này, quê mình đâu phải cá biệt! Thì Google nó cho ra kết quả… “cái đệm”, “cướp trong đêm”. Ba chấm….

Thực sự “cái dẹm” chỉ tồn tại ở quê mình, duy nhất ở quê mình thôi sao?

Đã vậy, người ở quê còn lớn lên đi muôn phương tứ xứ. Nhất là người trẻ thế hệ bây giờ. Người ta bắt đầu học dùng “cái muôi”, “cái vá múc cơm”, “cái thìa múc cơm”. Ai sẽ nhớ…cái dẹm? Mình sẽ buồn lắm nếu người ta quên đi cái dẹm…

Mình cũng là một trong số đó đây. Mình chưa quên cái dẹm, nhưng mình đã bắt đầu quên rất nhiều từ ngữ mà bà nội, mà ba mẹ vẫn hay dùng ngày bé. Đi học, ra đường, gặp bạn bè, đi làm… làm mình bắt đầu học cách giao tiếp chuẩn mực bằng “ngôn-ngữ-chuẩn-mực” và ít dùng đi dần những từ địa phương, những cách diễn đạt ngày bé. Và cái gì càng ít dùng, thì đương nhiên sẽ dần trôi vào quên lãng. Nói không đâu xa, hôm trước lan man trong khi chạy xe về mình còn thấy nhớ mấy cái từ mẹ với bà nội dùng khi nói chuyện, khi càm ràm…Mà giờ lại quên béng mất. Nhiều lần rồi, khi gặp lại bạn ở quê, chúng nó dùng mấy từ “quê” (ví dụ: mày “tộ” cái đó lại đây, mày “dồi” cái đó lại cho tao), mình vừa hiểu vừa giật mình. Giữa bà nội với ba, không có quá nhiều từ bị mất. Ba vẫn nói “cái quạu” (cái rổ), “bom xe” (bơm xe)… Sao lâu rồi mình chẳng còn dùng những từ này nhỉ? Không còn “thôi mày đừng nói ôn đơ gì hết”, và rất lâu vắt óc muốn khùng mới nhớ ra nổi hồi nhỏ có chơi cái trò gọi là “đánh banh cà xỉu”…

Cái áp lực hòa nhập dường như có sức ép lớn quá. Và có lẽ phát ngôn dùng mấy từ “ở quê” làm bản thân ta trở nên “quê” đi. Nên người ta học cái “thành phố” và dùng cái “thành phố”. Không ai phê phán hòa nhập! Nhưng mình buồn quá, mình buồn quá nếu mình cũng dần quên…từ của quê, rồi sau con cháu mình cũng chẳng còn nhớ nữa.

Vô Sài Gòn học tập sinh sống, tiếng Quảng Ngãi cũng không còn nói. Từ địa phương cũng không còn giữ. Sau mấy năm trời vậy, dù có trở lại quê học tập làm việc, một thế hệ cũng đã dần mất đi cái vốn có tự bé của mình rồi. Họ sinh con đẻ cái, họ cũng bắt đầu dạy cho con họ nói thứ tiếng “chuẩn-mực”. Một đứa bạn mình có nói, giờ quê ai cũng nói tiếng lai lai! Nói “bóng đèn” (“bán đèn” nếu đọc theo tiếng Sài Gòn, sẽ là “bóng đèn” của Quảng), người bán hàng ở Quảng không hiểu.

Văn hóa mất đi, là có thật. Và chẳng biết có phải là “lo chuyện bao đồng” hay không, nhưng mình thấy lo, mình thấy buồn.

Rồi mình lại thấy, tính ra người miền Tây họ giữ tiếng nói, phương ngữ, văn hóa của họ rất giỏi. Một số người từ quê mình thậm chí học theo tiếng địa phương của họ! Mấy đứa bạn ở phòng tự tin nói “8 Tây”, “9 Tây”, “đi qua lộ”… với đứa người Quảng không sử dụng những từ này như mình. Nhưng mình, bạn bè mình sao không dám nói “tuổi mụ”, “đi chàng hãng”, “tộ”, “dồi”, “hớt”… với bạn bè đến từ nơi khác vậy? Huhuhu.

…

Bạn bè mình ơi, xin giới thiệu đến mọi người, ở quê nội quê ngoại của mình, người ta dùng từ “cái dẹm” để nói về “cái vá múc cơm”, “cái muôi”. Bà nội nói “tuổi mụ” nghĩa là tuổi tính theo ngày âm đấy. “Cái quạu” tức là cái rổ. “Tộ”, “chọi” là để nói về hành động ném. “Hớt” là để nói về hành động chụp lấy, nhận lấy khi người ta ném cái gì về phía mình, hoặc “hớt” một cái gì đó rơi…

Có khi nào phải làm từ điển tiếng Quảng để giữ lại tiếng địa phương cho sau này không, à không những thế hệ sau, mà cho thế hệ của chính mình…

…

Rồi mình thấy buồn khi bản thân dần dà quên đi những từ ông bà ba mẹ mình nói, và rất xúc động khi thi thoảng nhớ ra mấy từ địa phương họ hay “xài”.

Cảm giác như còn nói tiếng nói ông bà ba mẹ nói, là để giữ họ mãi bên mình vậy.

Giữ “cái dẹm”, đôi khi không cần phải vì lý tưởng xa xôi nào đó. Giữ “cái dẹm”, để nhớ cái bữa cơm có “Dọn cơm mà quên lấy cái dẹm thì ăn gì?”, “Lấy dẹm xới cơm đều lên”, “Xúc cho ba nửa dẹm…”