Đãi bôi tạo nên cái tôi của con người
Chúng ta không phủ nhận tầm quan trọng của lời khen và sự khích lệ trong cuộc sống. Trong các phép xã giao thông thường, lời khen có thể hòa giải mâu thuẫn, làm tình huống giao tiếp đỡ phức tạp, và tạo tiền đề để cả hai bên cùng tìm tiếng nói chung.
Thế nhưng đãi bôi cũng có thể khiến người khác khó chịu. Giống như “của cho không bằng cách cho,” đối phương thấy khó chịu không phải vì nội dung lời khen, mà là thái độ của người khen.
Hầu hết những người phê phán việc đãi bôi đều nhắm vào yếu tố dối trá trong lời khen và sự không chân thật của người khen. Theo cách lập luận này, người nói đeo lớp mặt nạ ngôn từ để điều khiển cảm xúc của đối phương.
Nhưng nói như vậy cũng có nghĩa ta đang giả định rằng nhân cách mà ta đưa ra khi xã giao chỉ là vỏ bọc, và ẩn dưới vỏ bọc là một con người thật, một cái tôi thật, một nhân cách thật.Qua hành động đãi bôi, chúng ta bỗng trở thành “hai trong một” gồm một con người giả dối luôn câu nệ và “làm trò,” cùng với một “mặt thật” như tờ giấy trắng tinh khiết.
Cách hiểu mang tính nhị nguyên này ám chỉ rằng chiếc mặt nạ ngôn ngữ ta đeo là xấu và là sản phẩm của xã hội, còn con người thật bên trong ta mới là thứ tốt, thứ bản chất. Trong thực tế, không thể có sự phân tách rạch ròi giữa “con người thật” và “con người xã hội.”
Trước hết bởi vì một người tỏ ra thật thà, ngông nghênh, ngổ ngáo, hay ngờ nghệch cũng có thể là đang biểu diễn. Tiếp nữa là bởi cả cái tôi “trung thực” cho đến cái tôi “giả dối” đều là sản phẩm kiến tạo của xã hội.
Giống như nịnh hót, thảo mai, thì chân thật và thẳng thắn cũng là một màn biểu diễn. Họ phải diễn những biểu hiện trông có vẻ giống như mình không nói dối, như không chớp mắt, ngẩng cao đầu thì người khác mới hiểu rằng, à, người kia không nói dối.
Mặt khác, “chân thực” và “giả dối” cũng chỉ là những định nghĩa của con người và biến đổi theo từng thời điểm, góc nhìn. Nếu không có ai định nghĩa cái gì là “trung thực” thì liệu ta có thể biết con người thực của mình là gì không? Vậy nên, lằn ranh giữa người đãi bôi và người thẳng thắn thực tế chẳng rõ ràng chút nào, đồng thời, chẳng kiểu biểu hiện nào “thật hơn” kiểu biểu hiện nào.
Nhà xã hội học Pierre Bourdieu từng nhấn mạnh rằng thứ định hình nhân cách con người là phép xã giao và các quy chuẩn xã hội, chứ không phải bất cứ thứ bản tính bên trong nào. Cách nói thảo mai, khách sáo, nịnh bợ mà ta đang phê phán cũng là một sản phẩm của một hoàn cảnh xã hội khổng lồ: xã hội Việt Nam, nơi người ta ít khi nói điều gì thẳng mặt nhau.
